Poprawa warunków dla życia ryb w rzekach
W Polsce jest około 150 tys. kilometrów rzek. Aż około 80% z nich została poddana różnym formom regulacji, które znacznie przekształciły naturalne rzeki i ich doliny. Ta sytuacja odbija się na stanie populacji ryb, a szczególnie na możliwości osiągnięcia przez nie dużych rozmiarów. Wskazują na to nie tylko badania naukowe, ale też codzienne obserwacje wędkarzy.
W naturalnych rzekach ryby mają możliwość znalezienia odpowiednich dla siebie siedlisk. Młode ryby dorastają wśród gęstej roślinności na płyciznach, starsze lubią chować się pod przewróconymi drzewami i w zagłębieniach, często przy stromych brzegach. W przypadku pojawienia się zanieczyszczeń lub latem w okresie największych upałów ryby uciekają do bocznych dopływów szukając tam czystszej wody i większego stężenia tlenu. W uregulowanych rzekach często nie ma takich możliwości. Progi piętrzące uniemożliwiają rybom nawet niewielkie migracje, a uregulowane koryta nie pozwalają na znalezienie nisz niezbędnych dla ryb w różnych okresach ich życia.
Jeśli chcemy by w rzekach pływały „taaaakie ryby” powinniśmy zadbać o ich środowisko. Tam, gdzie jest to możliwe należy zaniechać tradycyjnie rozumianych prac utrzymaniowych. Zamiast tego można sadzić drzewa ocieniające lustro wody, wprowadzać do koryta głazy, pnie drzew czy żwir pozwalający na rozród niektórych gatunków ryb. Prace te, zgodnie z nowoczesnym podejściem PGW Wody Polskie, to także prace utrzymaniowe. Jeśli tylko istnieje taka możliwość powinniśmy też likwidować progi blokujące migracje ryb, a jeśli jest to niemożliwe można rozważyć „udrożnienie” takiego progu poprzez wybudowanie prostego bystrza z kamieni i żwiru wrzuconego do rzeki poniżej takiej bariery.
Gdzie/kiedy zastosować
Prace poprawiające warunki życia dla ryb w rzekach można wykonywać niemal na wszystkich odcinkach uregulowanych rzek. Będzie to łatwiejsze i tańsze tam, gdzie rzeki nie stwarzają istotnego zagrożenia powodziowego. Jest jednak wiele przykładów działań na rzecz bioróżnorodności rzek także na obszarach silnie zurbanizowanych.
Krótki opis techniczny
Myśląc o zdrowych dla ryb rzekach musimy pamiętać przede wszystkim, że swoimi działaniami nie możemy spowodować zagrożenia powodziowego. Działania powinny być podejmowane w sposób przemyślany i dobrze zaplanowany. Do dyspozycji jest cały katalog działań, zatwierdzony przez PGW Wody Polskie, z opisem dobrych praktyk, które mogą poprawić stan naszych rzek.
Podstawowym działaniem jakie należy rozważyć jest zaniechanie tradycyjnych robót utrzymaniowych polegających na czyszczeniu rzeki z rumoszu drzewnego, koszeniu brzegów oraz wybieraniu rumowiska z łożyska rzeki. Brak takiego utrzymania pozwala na powolne odtworzenie naturalnych procesów w rzekach – czasem takie podejście jest wystarczające, aby przywrócić rzece dobry stan.
W przypadku, kiedy rzeka jest uregulowana – np. ma wykopane nowe koryto w formie prostego kanału, jest zabudowana ostrogami itp. – niezbędne będą działania techniczne, które pozwolą rzece przywrócić jej naturalny charakter. W prostym przypadku, dla przywrócenia procesów korytotwórczych, wystarczające może być zasilenie rzeki w rumosz poprzez umieszczenie budowli wodnych w formie namulisk czy wysp w innych konieczna może okazać się likwidacja umocnień brzegów, co pozwoli rzece samej karmić się rumoszem. Istotnym działaniem dla poprawy życia ryb jest także likwidacja barier migracyjnych jakimi są wszelkie budowle poprzeczne takie jak progi czy jazy. Jeśli budowle te nie spełniają już swoich funkcji, należy rozważyć możliwość ich likwidacji. W przypadku konieczności zachowania funkcji piętrzącej takiej budowli, możliwe jest zastąpienie jej przyjaznym przyrodzie bystrotokiem, który nie stanowi bariery dla ryb i innych organizmów wodnych. W przypadku większych obiektów, z wysokimi rzędnymi piętrzenia, przy braku możliwości zapewnienia łączności w korycie należy zadbać o budowę przepławek dla ryb – przepławki takie najlepiej budować w formie naturalnego koryta obiegowego.
W przypadkach najcięższych – czyli przy pełnym skanalizowaniu rzeki w formie umocnionego kanału, konieczne może być odtworzenie starego koryta rzeki przy pomocy robót ziemnych.
Katalog dobrych praktyk można znaleźć na rządowej stronie: https://www.gov.pl/web/klimat/katalog-dobrych-praktyk-w-zakresie-robot-hydrotechnicznych.
Korzyści
- Przywrócenie bardziej naturalnego środowiska
- większa ilość ryb
- czystsza woda w rzece
- niwelowanie skutków zmian klimatu
- zwiększona retencja w rzece
O czym należy pamiętać:
Wszelkie prace na rzekach należy prowadzić w uzgodnieniu z zarządcą rzeki – PGW Wody Polskie. Na większość prac prowadzonych w obrębie naturalnych cieków niezbędne jest uzyskanie pozwoleń wodnoprawnych.
